Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma już 90 lat. 24 października 1934 r. do życia powołał go prezydent Ignacy Mościcki. Od samego początku swojego istnienia ZUS jest jedną z najnowocześniejszych i najlepiej zorganizowanych instytucji ubezpieczeniowych na świecie.

Trudne początki 

Po naszych zaborcach „odziedziczyliśmy” różne systemy ubezpieczeń społecznych. Twórcy naszego niepodległego państwa uznali, że ubezpieczenia społeczne są ważnym filarem. Dlatego też pierwsze prace nad ujednoliceniem systemów ubezpieczeniowych, które obowiązywały na ziemiach polskich, które były jeszcze pod zaborami, podjęto w trakcie wojny, w 1917 roku. Prace dotyczyły ubezpieczenia na wypadek choroby. Dzięki nim już w styczniu 1919 roku Tymczasowy Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał Dekret o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby.

W ciągu następnych 15 lat wchodziły w życie kolejne przepisy dotyczące ubezpieczeń. Cały czas toczyły się też prace nad utworzeniem jednolitego systemu ubezpieczeń społecznych, który obejmowałby wszystkie ryzyka socjalne i dotyczył wszystkich grup pracowników. Towarzyszyły im bardzo burzliwe dyskusje na łamach prasy i na forum Sejmu. 

Ubezpieczenia społeczne – spokojna przyszłość pracowników

Otóż do momentu uchwalenia ustawy scaleniowej część robotników w ogóle nie miała ubezpieczenia emerytalnego i według posłów lewicowych „na starość po wieloletniej pracy czeka ich kij żebraczy”. Dopiero ta właśnie ustawa wprowadziła powszechne ubezpieczenia emerytalne dla robotników. Z kolei środowiska konserwatywne protestowały przed wprowadzeniem tych przepisów, ponieważ składki na ubezpieczenie obciążały zarówno pracowników, jak i pracodawców czyli właścicieli zakładów przemysłowych. Prace zakończyły się uchwaleniem ustawy scaleniowej oraz podpisaniem przez Prezydenta Ignacego Mościckiego rozporządzenia nowelizującego tę ustawę i powołującego do życia Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Miało to miejsce 24 października 1934 r.

ZUS liderem nowoczesności

Przedwojenny polski system ubezpieczeń społecznych był uznawany za jeden z najnowocześniejszych w Europie. Zaplanowano go jako istotny element tworzący nowoczesne, stabilne państwo. Aby taki system mógł funkcjonować, musiała nim kierowa instytucja, która również spełniałaby kryteria nowoczesności. Taką instytucją był właśnie Zakład Ubezpieczeń Społecznych. 

Otóż od początku swojego istnienia nie tylko administrował ubezpieczeniami, ale realizował także zadania z zakresu polityki społecznej państwa – prowadził zakrojone na szeroką skalę akcje propagujące BHP. ZUS we współpracy z Państwową Inspekcją Pracy produkował także filmy instruktażowe dotyczące BHP. Finansował także zadania propagujące tzw. higieniczny, czyli  jak dzisiaj powiedzielibyśmy - zdrowy tryb życia (np. organizując tzw. wystawy higieniczne – np. wystawy antyalkoholowe, czy wystawy poświęcone walce z chorobami zakaźnymi, higienie, promocji sportu), propagował także szczepienia ochronne, finansował kolonie zdrowotne, wypoczynkowe dla dzieci i młodzieży, wczasy pracownicze, turnusy rehabilitacyjne w sanatoriach dla ubezpieczonych i członków ich rodzin. Środki z nadwyżek finansowych przeznaczał na projekty budowlane (szpitale, sanatoria, budynki mieszkalne).

Ubezpieczenia społeczne choć powszechne, ale nie dla wszystkich

Chociaż ubezpieczenia społeczne w założeniu były powszechne, de facto tylko 1/6 społeczeństwa była nimi objęta. Powodem była przede wszystkim ówczesna struktura społeczna – aż 70% ludności Polski zamieszkiwało na wsi, a ubezpieczenia obejmowały jedynie pracowników najemnych (robotników i urzędników). W drugiej połowie lat 30. XX wieku liczba ludności Polski wynosiła ok. 34 mln, a ubezpieczeniem emerytalnym objętych było zaledwie 2,4 mln osób (w tym 2,3 mln robotników i 0,35 mln pracowników umysłowych).

ZUS dbał o jak najwyższy poziom merytoryczny swoich pracowników – organizował i finansował staże dla studentów kierunków ekonomicznych i medycznych. Aby zostać pracownikiem instytucji ubezpieczeniowej, oprócz kompetencji zawodowych trzeba było przedstawić także świadectwo moralności – dziś wymagamy oświadczenia o niekaralności. Pracę w instytucjach ubezpieczeniowych traktowano wówczas jako służbę społeczną.. W Centrali ZUS wprowadzono także wzorzec etyki urzędniczej.

ZUS na froncie z okupantem, wsparciem dla rodaków

W czasie II wojny światowej ZUS zapisał w swojej historii chlubne karty. Po klęsce wrześniowej zrujnowane zostały finanse funduszy ubezpieczeniowych. Polska podzielona jest między dwóch okupantów. ZUS funkcjonuje tylko na terenie Gubernatorstwa: wypłaca ograniczane przez okupanta świadczenia i daje zatrudnienie, często ratując tym życie wielu osób. Na terenach zajętych przez ZSRR polskie instytucje państwowe przestają istnieć.

Działając jako legalnie tolerowana instytucja, ZUS stał się jedynym ośrodkiem pomocy dla umęczonego okupacją polskiego społeczeństwa a także ważnym elementem wspierania działalności nielegalnego Państwa Podziemnego.
Pracownicy ZUS powszechnie wystawiali fikcyjne zaświadczenia o zatrudnieniu, co umożliwiało prowadzenie działalności konspiracyjnej. Ci, którzy nie brali udziału w ruchu oporu mogli liczyć na renty i zapomogi, przyznawane często z dużą wyrozumiałością, a nawet z pominięciem obowiązujących przepisów. W 1943 r., mimo poważnych ograniczeń, świadczenia pobierało 105 tys. osób. Wielu ludzi ratowało to przed pracami przymusowymi, które niejednokrotnie były równoznaczne z wyrokiem śmierci. Dla setek rodzin niewielkie zapomogi bywały często jedynym źródłem utrzymania.

Powstanie Warszawskie, trwające od 1 sierpnia 1944 roku przez 63 dni, mobilizuje wielu pracowników i współpracowników ZUS. W Powstaniu wzięło udział około 60 pracowników ZUS. Pracownice Centrali ZUS i ubezpieczalni społecznych podległych pod ZUS, które przeszły wcześniej odpowiednie szkolenia, biorą udział w Powstaniu jako sanitariuszki i łączniczki. W gmachu przy ul. Czerniakowskiej 231, w którym przed wojną mieściła się Centrala ZUS i szpital ubezpieczalni społecznej, urządzony zostaje polowy szpital powstańczy. 

90 lat to brzmi dumnie

ZUS przez cały okres  swojego istnienia był i pozostaje nadal instytucją nowoczesną, która gwarantuje terminową wypłatę świadczeń. Przed wojną ZUS był jedną z najnowocześniejszych instytucji ubezpieczeniowych w Europie. Dziś ZUS jest również instytucją docenianą na arenie międzynarodowej, finansuje rehabilitację, realizuje projekty edukacyjne, współpracuje z ośrodkami naukowymi i jest liderem wśród instytucji administracji publicznej zarówno pod względem wprowadzania innowacyjnych projektów z dziedziny e-administracji, jak też zarządzania instytucją. W XXI wieku ZUS stał się liderem w administracji publicznej w dziedzinie wprowadzania e-usług takich jak e-Składka, e-ZLA czy e-akta. Rozpoczął także zakrojone na szeroką skalę projekty edukacyjne i współpracę z uczelniami oraz ośrodkami naukowymi. ZUS finansuje także Program Rehabilitacji w Ramach Prewencji Rentowej, z którego mogą korzystać wszyscy pracujący zawodowo ubezpieczeni. Jest to pewnego rodzaju częściowy (bo dotyczący tylko rehabilitacji) powrót do koncepcji przedwojennej, w której lecznictwo i rehabilitacja były ściśle powiązane z ubezpieczeniem społecznym. Stoi na straży praw i przywilejów ubezpieczonych i aktywnie włącza się w tworzenie polityki społecznej. 

Dba o jak najlepszą jakość obsługi klienta, troszczy się o zdrowie i sprawność ubezpieczonych, dba o edukację w dziedzinie ubezpieczeń społecznych. 

W ostatnich latach ZUS realizuje nowe zadania na rzecz różnych grup ludności, zwłaszcza dla rodzin. Ten nowy obszar działalności sprawia, że ZUS zaczyna pełnić funkcję zakładu usług społecznych.  W coraz większym zakresie wykorzystuje nowoczesne technologie informatyczne, które wraz z cyfryzacją i automatyzacją pozwalają na sprawną, kompleksową i profesjonalną obsługę  nowych zadań Zakładu.

ZUS dostępny non stop

ZUS jest elektronicznym urzędem dostępnym 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu. Udostępnia elektroniczne i interaktywne formularze, aplikacje mobilne, wysyła powiadomienia za pomocą SMS. 14 listopada 2022 r. udostępnił pierwszą mobilną aplikację mZUS.

Struktura ZUS to Centrala i 43 Oddziały oraz podległe im inspektoraty (205) i biura terenowe (68). Ponadto funkcjonują jeszcze dwa centra: Centrum Informatyki w Opolu oraz Centrum Kontaktu Klienta ZUS w Węgrowie. Prezesem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest Zbigniew Derdziuk.

W województwie śląskim funkcjonuje 6 oddziałów, czyli Oddział ZUS w Bielsku-Białej, Oddział ZUS w Chorzowie, Oddział ZUS w Częstochowie, Oddział ZUS w Rybniku, Oddział ZUS w Sosnowcu i Oddział ZUS w Zabrzu.